Θηλαστικά διάφορων διαστάσεων και μορφών, που αποτελούν την τάξη των πρωτευόντων. Το κρανίο τους χαρακτηρίζεται από το ότι έχει τις κογχιακές κοιλότητες καθαρά ξεχωριστές από τις κροταφικές και στραμμένες προς τα εμπρός. Η οδοντοφυΐα είναι πλήρης, περιλαμβάνει δηλαδή όλους τους τέσσερις τύπους δοντιών: κοπτήρες, κυνόδοντες, προγομφίους και γομφίους.
Τα μεγάλα δάχτυλα των ποδιών βρίσκονται πάντοτε απέναντι από τα άλλα δάχτυλα, γι’ αυτό τα πόδια είναι ικανά για σύλληψη και το χαρακτηριστικό αυτό έδωσε στους π. το εσφαλμένο όνομα τετράχειρα· οι αντίχειρες, αντίθετα, δεν είναι γενικά απέναντι από τα άλλα δάχτυλα. Οι παλάμες των χεριών και τα πέλματα των ποδιών δεν έχουν τρίχωμα· κατά το βάδισμα, οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι, αντί για τις παλάμες, ακουμπούν, συνήθως, στο έδαφος το επάνω μέρος των δαχτύλων των μπροστινών άκρων. Το σώμα καλύπτεται σχεδόν τελείως από τρίχωμα, που μερικές φορές έχει ζωηρά χρώματα.
Εκτός από την οικογένεια των Καλλιτριχιδών (3-4 μικρά σε κάθε τοκετό), οι θηλυκές γεννούν ένα μόνο μικρό, ύστερα από κύηση που διαρκεί από τρεις ως εννέα μήνες, ανάλογα με τα είδη· οι γαλακτοφόροι αδένες είναι δύο και βρίσκονται στην περιοχή του στήθους. Κατά το μεγαλύτερο μέρος, οι πίθηκοι ζουν συχνά στα δέντρα και είναι συνήθως ημερόβιοι. Όλα σχεδόν τα είδη ζουν στις θερμές περιοχές· μερικά μόνο ζουν σε ορεινές ζώνες με κλίμα σχετικά ψυχρό.
Οι πίθηκοι υποδιαιρούνται σε δύο υποτάξεις: τους κατάρρινους και τους πλατύρρινους.
Οι κατάρρινοι, που υποδιαιρούνται στις δύο οικογένειες των Πογγιδών ή Ανθρωπομόρφων και των Κερκοπιθηκιδών, είναι οι πιο εξελιγμένοι πίθηκοι. Έχουν τα ρουθούνια στραμμένα προς τα κάτω και χωρισμένα μεταξύ τους από ένα όχι ευρύ διάφραγμα. Η οδοντοφυΐα περιλαμβάνει 32 δόντια. Η ουρά, που υπάρχει μόνο σε λίγα είδη δεν είναι συλληπτήριο όργανο· ο αντίχειρας είναι απέναντι από τα άλλα δάχτυλα, αλλά συχνά υποτυπώδης.
Οι κατάρρινοι, με εξαίρεση τους ανθρωπόμορφους έχουν γναθικούς θύλακες, όπου συσσωρεύουν μέρος της τροφής. Είναι διαδομένοι στην Αφρική, στην Ασία και ένα είδος τους, ο μακάκος (macacus innus) ζει και στο Γιβραλτάρ. Περιλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό ειδών και μορφές μεγαλύτερων διαστάσεων.
Οι πλατύρρινοι χαρακτηρίζονται από ευρύ ρινικό διάφραγμα και από ρουθούνια που απέχουν μεταξύ τους. Έχουν μέσες ή μικρές διαστάσεις, ευκίνητη και κομψή διάρθωση. Το κεφάλι, στρογγυλωπού γενικά σχήματος, έχει μικρό ρύγχος· η οδοντοφυΐα αποτελείται από 36 στοιχεία στην πολυάριθμη οικογένεια των Κηβιδών και από 32 στοιχεία στην οικογένεια των Καλλιτριχιδών ή Απαλιδών, που έχει 4 γομφίους λιγότερους από την άλλη.
Οι πίθηκοι της δεύτερης αυτής υπόταξης δεν έχουν γναθικούς θύλακες ούτε τυλώματα στους γλουτούς· η ουρά είναι μακριά και συχνά συλληπτήρια· το πρώτο δάχτυλο δεν βρίσκεται ποτέ απέναντι από τα άλλα δάχτυλα.
Οι πλατύρρινοι ζουν στην Αμερική από την Αργεντινή ως το νότιο Μεξικό και από τον Ατλαντικό ως τις Άνδεις.
Από τους π. που έχουν εξαφανιστεί αναφέρουμε το γένος ανθρώποψ (anthropops), που ανήκε στους πλατύρρινους και του οποίου απολιθωμένα λείψανα βρέθηκαν στα μειοκαινικά εδάφη της Παταγονίας.
Απολιθώματα κατάρρινων βρέθηκαν σε πλειοκαινικά εδάφη της Γαλλίας, σε μειοκαινικά στρώματα της Μικράς Ασίας και επίσης σε αιγυπτιακά εδάφη του ολιγόκαινου.
Οι πίθηκοι ή πρωτεύοντα αποτελούν την υψηλότερη τάξη της ομοταξίας των θηλαστικών: αριθμούν περισσότερα από τριάντα ζώντα γένη. Ένα από τα τυπικά χαρακτηριστικά τους είναι ότι το μεγάλο τους δάχτυλο βρίσκεται απέναντι από τα άλλα, γεγονός που κάνει τα πόδια τους ικανά να συλλαμβάνουν.
Η τάξη υποδιαιρείται σε δύο υποτάξεις: τους κατάρρινους, διαδομένους σε Αφρική, Ασία και Ευρώπη, και τους πλατύρρινους, που ζουν στην Αμερική.
Οι κατάρρινοι αριθμούν δύο οικογένειες, τους Πογγίδες ή Ανθρωπόμορφους και τους Κερκοπιθηκίδες.
Οι πλατύρρινοι αριθμούν επίσης δύο οικογένειες, τους Κηβίδες και τους Καλλιτριχίδες ή Απαλϊδες: 1) γορίλας· 2) σάίμίρι το σκιουροειδές· 3) γκερίζα· 4) ουραγκουτάγκος· 5) ουλόκ· 6) υλοβάτης ο λευκόχειρ· 7) σειληνός ή ουαντερού· 8) μανδρίλος· 9) κήβος ο καπουκίνος· 10) ατελής ο βεελζεβούλ· 11) η κόκκινη αλουάτα· 12) ουιστιτί· 13) άωτος με τρεις ταινίες· 14) πίθηκος ο μακρόουρος· 15) πιθηκία η λευκοκέφαλη· 16) μυκητής ο μέλας.
Γενικά οι πίθηκοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ζωολόγους και αποτελούν αντικείμενο επιστημονικών πειραμάτων και μελετών.
Πρωτεύοντα (primates)
Τάξη θηλαστικών, τα οποία, αν και διατήρησαν πρωτεγενείς χαρακτήρες, εμφανίζουν ανωτερότητα σε σχέση με άλλα παρόμοια. Στην τάξη αυτή ανήκουν ζώα που διαθέτουν μεγάλο και πολύπλοκο εγκέφαλο, όπως οι πίθηκοι λεμούριοι και οι τάρσιοι. Τα πλέον εξελιγμένα πρωτεύοντα είναι οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι και ο άνθρωπος.
Τα περισσότερα είδη της τάξης αυτής ζουν κυρίως στα δένδρα, έχουν χέρια και πόδια μακριά, με 5 δάκτυλα, που στα περισσότερα από αυτά καταλήγουν σε νύχια. Έχουν επίσης καλή όραση και ο εγκέφαλός τους είναι περίπλοκος και ανεπτυγμένος. Ορισμένοι από τους π. στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο άνθρωπος, είναι παμφάγοι και σαρκοφάγοι. Οι αρχαιότεροι γνωστοί π. έμοιαζαν με τους σημερινούς λεμούριους. Τα απολιθωμένα υπολείμματά τους βρίσκονται μέσα σε στρώματα της παλαιόκαινης εποχής.
Ίσως η εξέλιξή τους να ξεκίνησε από εντομοφάγους προγόνους που ζούσαν στα δένδρα. Οι τάρσιοι είναι μικρά πρωτεύοντα ζώα που έχουν σώμα ποντικών, μακριά ουρά και πόδια που τους επιτρέπουν να κάνουν άλματα. Ζουν στη Μαλαισία και γενεαλογικά τοποθετούνται ανάμεσα στους λεμούριους και τους πιθήκους.
Οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι και ο άνθρωπος ανήκουν στα ανθρωποειδή, που στερούνται ουράς. Ανάμεσα στους ανθρωποειδείς πιθήκους είναι οι γίββωνες, οι ουρακοτάγκοι, οι γορίλες και οι χιμπατζήδες. Αν και όλα τα ανθρωποειδή ζώα είναι έξυπνα, ο άνθρωπος είναι πολύ εξυπνότερος. Η διαφορά αυτή οφείλεται στην ανάπτυξη που έχουν ορισμένα μέλη του σώματός του και ιδιαίτερα ο εγκέφαλος.
Τάξη θηλαστικών, τα οποία, αν και διατήρησαν πρωτεγενείς χαρακτήρες, εμφανίζουν ανωτερότητα σε σχέση με άλλα παρόμοια. Στην τάξη αυτή ανήκουν ζώα που διαθέτουν μεγάλο και πολύπλοκο εγκέφαλο, όπως οι πίθηκοι λεμούριοι και οι τάρσιοι. Τα πλέον εξελιγμένα πρωτεύοντα είναι οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι και ο άνθρωπος.
Τα περισσότερα είδη της τάξης αυτής ζουν κυρίως στα δένδρα, έχουν χέρια και πόδια μακριά, με 5 δάκτυλα, που στα περισσότερα από αυτά καταλήγουν σε νύχια. Έχουν επίσης καλή όραση και ο εγκέφαλός τους είναι περίπλοκος και ανεπτυγμένος. Ορισμένοι από τους π. στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο άνθρωπος, είναι παμφάγοι και σαρκοφάγοι. Οι αρχαιότεροι γνωστοί π. έμοιαζαν με τους σημερινούς λεμούριους. Τα απολιθωμένα υπολείμματά τους βρίσκονται μέσα σε στρώματα της παλαιόκαινης εποχής.
Ίσως η εξέλιξή τους να ξεκίνησε από εντομοφάγους προγόνους που ζούσαν στα δένδρα. Οι τάρσιοι είναι μικρά πρωτεύοντα ζώα που έχουν σώμα ποντικών, μακριά ουρά και πόδια που τους επιτρέπουν να κάνουν άλματα. Ζουν στη Μαλαισία και γενεαλογικά τοποθετούνται ανάμεσα στους λεμούριους και τους πιθήκους.
Οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι και ο άνθρωπος ανήκουν στα ανθρωποειδή, που στερούνται ουράς. Ανάμεσα στους ανθρωποειδείς πιθήκους είναι οι γίββωνες, οι ουρακοτάγκοι, οι γορίλες και οι χιμπατζήδες. Αν και όλα τα ανθρωποειδή ζώα είναι έξυπνα, ο άνθρωπος είναι πολύ εξυπνότερος. Η διαφορά αυτή οφείλεται στην ανάπτυξη που έχουν ορισμένα μέλη του σώματός του και ιδιαίτερα ο εγκέφαλος.