Κοινή ονομασία ορισμένων θηλαστικών μηρυκαστικών της οικογένειας των βοοειδών, της τάξης των αρτιοδακτύλων. Παλαιότερα ήταν πολύ διαδεδομένοι στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Όμως, το εντατικό κυνήγι κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, για το κρέας και για το δέρμα τους, τους έχει περιορίσει σε μικρές ομάδες προστατευμένες σε ζωολογικούς κήπους.
Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, από τα 60 εκατομμύρια β. που υπολογίζεται ότι υπήρχαν κατά την άφιξη των Ευρωπαίων, το 1900 είχαν απομείνει λίγες εκατοντάδες· μια διαδεδομένη συνήθεια των αποίκων τον 19ο αι. ήταν να σκοτώνουν τους β. στη διάρκεια των μετακινήσεών τους με τα τρένα, ως σπορ. Ο ευρωπαϊκός β. έχει δύο υποείδη: το τυπικό ή λιθουανικό και του Καυκάσου, που έχει σχεδόν εκλείψει.
Από τα λίγα άτομα της λιθουανικής ράτσας, που ζουν στα δάση της Μπιελοβίσκα, στην Πολωνία (όπου ζούσε η ανθεκτικότερη άγρια αγέλη), και από διασταύρωση με τον αμερικανικό β. έχουν προέλθει τα άτομα που ζουν σήμερα στην Ευρώπη.
Ο ευρωπαϊκός βίσονας είναι από τα πιο ογκώδη χερσόβια θηλαστικά: έχει μήκος περίπου 3,50 μ., από τα οποία τα 80 εκ. αντιστοιχούν στην ουρά, ύψος στο ακρώμιο σχεδόν 2 μ. και μέσο βάρος 700 κιλά. Στο κεφάλι φέρει δύο μικρά στρογγυλά κέρατα που εκφύονται από τις πλευρές του μετωπικού οστού και κάμπτονται τοξοειδώς προς τα πάνω· τα μάτια του είναι σχετικά μικρά και προεξέχουν· από την κάτω σιαγόνα κρέμεται μακρύ και πυκνό τρίχωμα σαν γενειάδα· από τον λαιμό έως τη μέση σχεδόν της ράχης έχει ένα εξόγκωμα.
Ο αμερικανικός βίσονας (γνωστός και ως μπούφαλο ή μπάφαλο) έχει ουρά και πόδια πιο κοντά, μικρότερες διαστάσεις (συνολικό μήκος 3 μ.), φαίνεται όμως ογκωδέστερος εξαιτίας του μεγάλου εξογκώματος της ράχης και του μετώπου· το τρίχωμά του είναι αφθονότερο και μακρύτερο. Ο αμερικανικός βίσονας έχει δύο υποείδη: το ιθαγενές των καναδικών δασών και τοτυπικό των λιβαδιών, που ήταν άλλοτε διαδεδομένο μέχρι το Μεξικό.
Ευρωπαϊκός βίσονας
Ο ευρωπαϊκός βίσονας (Bison bonasus), γνωστός και ως βόνασος, αρχικά ζούσε στο μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης κατά μεγάλους αριθμούς. Ένα ενήλικο αρσενικό μπορεί να ζυγίζει μέχρι 900 κιλά και να φτάνει τα δύο και πλέον μέτρα ύψος στους ώμους. Αυτά τα μεγάλα θηλαστικά έχουν ονομαστεί αυτοκράτορες του δάσους.
Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του βίσονα είναι το δυσανάλογο μέγεθος του μπροστινού μέρους του σώματός του συγκριτικά με το οπίσθιο. Η ωμοπλάτη του είναι φαρδιά και ογκώδης με έντονη καμπούρα, ενώ το οπίσθιο μέρος του είναι συγκριτικά μικρότερο. Το οπίσθιο μέρος καλύπτεται από κοντό τρίχωμα ενώ το μπροστινό από μακρύ, φουντωτό τρίχωμα και γενειάδα.
Υπολογίζεται ότι σήμερα απομένουν μόνο λίγες χιλιάδες ευρωπαϊκοί βίσονες. Η γεωργία και η αποδάσωση τους στέρησαν το φυσικό τους περιβάλλον και οι λαθροκυνηγοί τούς κυνηγούσαν ανελέητα. Τον όγδοο αιώνα, ο ευρωπαϊκός βίσονας είχε εκλείψει στη Γαλατία (σημερινή Γαλλία και Βέλγιο).
Το 16ο αιώνα, οι Πολωνοί βασιλιάδες πήραν μέτρα για την προστασία του είδους. Ένας από τους πρώτους βασιλιάδες που ανέλαβε δράση ήταν ο Σιγισμούνδος Β΄ Αύγουστος, ο οποίος όρισε ότι το να σκοτώσει κάποιος ευρωπαϊκό βίσονα συνιστούσε αδίκημα που επέσυρε το θάνατο. Γιατί; «Ο απώτερος σκοπός», είπε ο Δρ Ζμπίγκνιεβ Κρασίνσκι του Εθνικού Πάρκου Μπιαλοβιέζα, «ήταν να διατηρηθούν τα ζώα προκειμένου να αποτελούν κυνηγετικά τρόπαια για τους ηγεμόνες και τους αυλικούς τους». Παρά τη βαριά ποινή, τα διατάγματα δεν κατάφεραν να προστατέψουν τον άγριο βίσονα, και μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, ο ευρωπαϊκός βίσονας μπορούσε να βρεθεί μόνο στο Δρυμό Μπιαλοβιέζα στην ανατολική Πολωνία, καθώς και στην Καυκασία.
Το 19ο αιώνα, τα πράγματα άρχισαν επιτέλους να καλυτερεύουν. Αφότου ο Δρυμός Μπιαλοβιέζα προσαρτήθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία, ο Αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α΄ εξέδωσε διάταγμα για την προστασία του ευρωπαϊκού βίσονα. Σύντομα τα αποτελέσματα έγιναν ορατά. Ο πληθυσμός του βίσονα αυξανόταν σταθερά και, ως το 1857, σχεδόν 1.900 ευρωπαϊκοί βίσονες ζούσαν υπό κρατική προστασία. Αργότερα, δημιουργήθηκαν χειμερινοί σταθμοί τροφοδοσίας για το βίσονα. Έγινε επίσης προσεκτικός σχεδιασμός για δεξαμενές ύδατος και καθαρίστηκαν κάποιες εκτάσεις για να καλλιεργηθούν φυτά ως νομή.
Δυστυχώς, οι καλές εποχές για αυτούς τους βίσονες δεν κράτησαν πολύ. Μέσα σε 60 χρόνια, ο αριθμός τους μειώθηκε κατά το ήμισυ. Το τελικό πλήγμα για τον άγριο βίσονα της Πολωνίας ήρθε με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Παρά το γερμανικό διάταγμα για τη «διατήρηση του βίσονα προς όφελος των μελλοντικών γενεών ως ξεχωριστού μνημείου της φύσης», ο πληθυσμός του αποδεκατίστηκε από τα γερμανικά στρατεύματα που υποχωρούσαν, από πολεμιστές της ρωσικής αντίστασης και από τους αδίστακτους λαθροκυνηγούς. Το 1919 εξοντώθηκε ο τελευταίος άγριος ευρωπαϊκός βίσονας της Πολωνίας.
Διάσωση του είδους
Σε μια προσπάθεια διάσωσης του είδους, το 1923 ιδρύθηκε ο Διεθνής Σύλλογος για την Προστασία του Ευρωπαϊκού Βίσονα. Πρώτος του στόχος ήταν να καταμετρηθούν οι γνήσιοι βίσονες που ζούσαν σε αιχμαλωσία.* Όπως αποδείχτηκε, υπήρχαν ακόμη 54 καθαρόαιμοι πεδινοί ευρωπαϊκοί βίσονες σε διάφορους ζωολογικούς κήπους και θηριοτροφεία σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, δεν ήταν όλοι κατάλληλοι για αναπαραγωγή. Μερικοί ήταν πολύ γέρικοι, ενώ άλλοι ήταν άρρωστοι. Τελικά επιλέχθηκαν 12 βίσονες για τον πολλαπλασιασμό του είδους. Είναι γνωστό ότι όλοι οι πεδινοί ευρωπαϊκοί βίσονες που ζουν τώρα κατάγονται από πέντε μόνο εξ αυτών.
Το φθινόπωρο του 1929 σηματοδότησε τη θριαμβευτική επιστροφή δύο πεδινών ευρωπαϊκών βισόνων στην ελευθερία. Αυτοί τοποθετήθηκαν σε ένα ειδικά διαμορφωμένο καταφύγιο στο Δρυμό Μπιαλοβιέζα. Δέκα χρόνια αργότερα, ο αριθμός τους αυξήθηκε στους 16.
Στις αρχές του 21ου αιώνα υπήρχαν περίπου 2.900 ευρωπαϊκοί βίσονες σε όλη την υφήλιο. Σχεδόν 700 από αυτούς βρίσκονταν στην Πολωνία. Στο διάβα των ετών, έχουν εγκατασταθεί κοπάδια και στο Κιργιζιστάν, στη Λευκορωσία, στη Λιθουανία, στην Ουκρανία και στη Ρωσία.
Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι ο ευρωπαϊκός βίσονας δεν κινδυνεύει. Τα παράσιτα, οι αρρώστιες, οι ελλείψεις τροφής και νερού, καθώς και οι λαθροκυνηγοί εξακολουθούν να συνιστούν απειλή. Οι γενετικές ανωμαλίες είναι επίσης σοβαρό πρόβλημα, το οποίο αποτελεί απόρροια του περιορισμένου γονιδιακού αποθέματος. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο ευρωπαϊκός βίσονας εξακολουθεί να βρίσκεται στον Κόκκινο Κατάλογο των φυτικών και ζωικών ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση παγκόσμια.
Η αποφασιστικότητα που έχει επιδείξει ο άνθρωπος για τη διατήρηση αυτού του είδους έχει συμβάλει στην επιβίωσή του μέχρι την εποχή μας. Ωστόσο, ο Δρ Κρασίνσκι, ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως, μας υπενθυμίζει ότι «η μοίρα του ευρωπαϊκού βίσονα είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο ένα είδος μπορεί να φτάσει στα πρόθυρα της εξαφάνισης σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια να σωθεί μόνο κατόπιν τεράστιων προσπαθειών». Το μέλλον αυτού του ζώου, όπως και πολλών άλλων, παραμένει αβέβαιο. Πάντως, επί του παρόντος, οι «αυτοκράτορες του δάσους» έχουν διαφύγει τη λήθη.
Υπάρχουν δύο υποείδη ευρωπαϊκού βίσονα—ο πεδινός ευρωπαϊκός βίσονας και ο καυκάσιος, ή αλλιώς ορεινός. Ο τελευταίος καυκάσιος βίσονας πέθανε το 1927. Νωρίτερα, όμως, ένα άλλο αρσενικό αυτού του υποείδους ζευγάρωσε με πεδινό βίσονα παράγοντας υβριδικό απόγονο. Μερικοί από αυτούς τους διασταυρωμένους καυκάσιους βίσονες διασώζονται και στις ημέρες μας.